Araştırma Makalesi
Yıl 2016,
Cilt: 3 Sayı: 1, 71 - 90, 02.05.2016
Öz
Bu çalışma, Osmanlı basınının ortaya çıkışı üzerine odaklanan tarih yazımını eleştirel
bir perspektifle ele alma amacındadır. Geleneksel Osmanlı basın tarihi yazımına göre
basının ortaya çıkışı, devletin modernleşme isteğinin bir sonucudur. Buna göre, yenilikçi
ve aydınlanmacı Osmanlı yönetici seçkinleri gelişmiş Batı medeniyeti karşısında
İmparatorluğun dağılmasını engellemek amacıyla bir reform programı başlatmış ve
toplumdaki değişimin yaratıcısı olarak basının gelişmesi için çaba göstermişlerdir.
Kendisine pasif bir konum atfedilen halk ise bir okuyucu kitlesi meydana getirmekten uzak
ve durağan bir yapıdadır. Ancak Başbakanlık Osmanlı Arşivleri belgeleri ve 19. yüzyılda
basılan gazetelerin farklı bir yaklaşımla incelenmesi basının ortaya çıkışını hızlandıran
dinamik bir toplum yapısının varlığını göstermektedir. Bu yazı, Osmanlı İmparatorluğu’nda
basının ortaya çıkışının dünya kapitalizmindeki gelişmeler/gerilimler ve toplum içerisinde
değişik grupların çatışan çıkarları çerçevesinde ele alınabileceği iddiasındadır.
Anahtar Kelimeler
Osmanlı basını tarih yazımı Osmanlı ve Türkiye modernleşmesi Osmanlı kamuoyu Osmanlı okuyucu kitlesi
Kaynakça
- 1 Millet esası üzerine kurulu olan Osmanlı İmparatorluğu yurttaşları farklı dillerde gazete ve dergiler çıkardılar. Bu yazıda Osmanlıca Türkçesi kullanılarak çıkarılan gazeteler kullanıldığı ve buna dayalı literatür incelendiğinden Osmanlı/Türk basın tarihi yazımı üzerine odaklanılacaktır.
- 2 Osmanlı tebaasının vatandaş olarak tanımlanıp, kabul edilmesi basının ortaya çıkışından sonraki bir tarihte 1839 yılında Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile gerçekleşmiştir. Tanzimat Fermanı konusunda bkz., Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı ve Yeni Bir İzah Denemesi,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 109-124.
- 3 Yine elçilikçe Le Bulletin de la Légation de la République Française près la Porte Ottomane ve 1796’da La Gazette Française de Constantinople basılmıştır. Bkz., G. Groc, “Propagande Révolutionnaire et Presse Française à Constantinople à la fin du 18e siècle,” Histoire économique et sociale de l’Empire ottoman et de la Turquie (1326-1960), Collection Turcica, v. VIII içinde, ed. Daniel Panzac (Paris, 1995), 799-800.
- 4 Korkmaz Alemdar, İstanbul (1875-1964), Türkiye’de Yayınlanan Fransızca Bir Gazetenin Tarihi (Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Yayınları, 1980), 7.
- 5 G. Groc, “Le Mercure Oriental: Une Tentative de Presse Commerciale ou Le Premier Journal Privé de l’Empire Ottoman,” Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi 7 (1994): 28.
- 6 Örneğin bkz., Hıfzı Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1973); Hamza Çakır, Osmanlıda Basın İktidar İlişkileri (Ankara: Siyasal Kitabevi, 2002).
- 7 Alexandre Blacque konusundaki tek monograf Orhan Koloğlu tarafından yazılmıştır. Bkz., Osmanlı Basınının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi (İstanbul: Müteferrika, 1998).
- 8 Alemdar, İstanbul. Hasan Refik Ertuğ ve Orhan Koloğlu’nda bu tür bir çaba mevcutsa da toplumun iç dinamiklerini göz ardı etmeleri sebebiyle Fransızca ya da diğer ülkeler tarafından İmparatorluk toprakları üzerinde basılan farklı gazetelerin emperyalizm kavramı ile bağlantılı tam analizinden söz etmek mümkün görünmemektedir. Bkz, Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü Yayını, 1970). Orhan Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları (İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987).
- 9 Alemdar, İstanbul, 7-8.
- 10 Rifa’at Ali Abou-El-Haj, Tanzimat’ın kalıcı reformlarının önemli bir bölümünün Avrupa’nın değişim modellerinden değil kökenlerini onyedinci yüzyılda bulan bir değişme sürecinden kaynaklandığını ve yönetici sınıfın yararına işlediğini savunmaktadır. Bkz., Modern Devletin Doğası 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu (Ankara: İmge, 2000), 113-116.
- 11 İmparatorluğun dünya fuar ve sergilerine katılımı bir devlet politikası olarak benimsemesi, yabancı gazete ve gazetecilere verilen nişan ve para yardımlarının sıklığı imajını değiştirmeye yönelik çabalar olarak değerlendirilebilir ki Osmanlı arşivlerinde bu yöndeki çabaların kayıtlarına ilişkin çok sayıda belge bulmak mümkündür. Örneğin bkz., BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), İ.HR (İrade Hariciye), 163/8757 3 Cemaziyelahir 1275 (9 Ocak 1859); 236/14018, 17 Muharrem 1286 (29 Nisan 1869); 245/14557, 10 Cemaziyelevvel 1287 (7 Ağustos 1870); HR.MKT (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi), 295/24, 1 Zilhicce 1275 (2 Temmuz 1859).
- 12 Selim Deringil, Osmanlılar ve Habsburglar gibi kadim hanedanlıkların devrimler çağında politik sistemlerini ayakta tutabilmek için değişik yöntemler denediğini savunur. Gazete basarak yurttaşlarının onayını almak bu yöntemlerden biridir. Bkz., “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire 1808 to 1908,” Comparative Studies in Society and History, vol.35, no.1. (1993): 3.
- 13 19. yüzyılda Osmanlı hükümeti Tanzimat olarak anılan ve İmparatorluk halkını oluşturan bireylerin tebaa olarak tanımlanmasından yurttaş olarak adlandırılmasına izin veren reform hareketini başlatmıştır. Tanzimatın anlamı için örneğin bkz., Halil İnalcık, “Tanzimat nedir?,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 13-35; Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı ve Yeni Bir İzah Denemesi,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 109-124.
- 14 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev.Metin Kıratlı ( Ankara: T.T.K, 5.Baskı, 1993), 126.
- 15 Bu seyyahlar için örneğin bkz., Charles White, Three Years in Constantinople or Domestic Manners of the Turks in 1844 (London: y.i.y., 1845); H. Elliot, “The Death of Abdulaziz and of Turkish Reform,” The Nineteenth Century 23 (1888): 276-296; Henry J. Van-Lennep, Travels in Little Known Parts of Asia Minor (London: y.i.y., 1870); George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College (Boston: y.i.y., 1909). Bu yaklaşımı benimseyen tarihçilere örnek olarak bkz., Ahmet Lütfi, Vak’a-nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, c.3, der. M. Münir Aktepe (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi); Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Haberleşme Kurumu,” 150. Yılında Tanzimat içinde, der. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 139-209; Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın (İstanbul: Literatür Yayınları, 2000); Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Oxford: Oxford University Press, 1961); Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Cambridge University Press, 1977); Ami Ayalon, The Press in the Arab Middle East, A History (Oxford University Press, 1995).
- 16 Örneğin bkz., Server R. İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış (İstanbul: Devlet Basımevi, 1939); Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları (Ankara: Başvekalet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1947).
- 17 Örneğin bkz., Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey (Montreal: McGill University Press, 1964).
- 18 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu. Lewis’in Irak’ın işgali (2003) sırasında George W. Bush’un baş danışmanlardan biri olduğu hatırlanmalıdır
- 19 Bernard Lewis, Osmanlı toplumunda basının ortaya çıkmasıyla birlikte İslam dünyası dışında kalan dünyanın ama özellikle Batı’da olup bitenleri takip edebilme şansının yakalandığını savunur. Ancak, buradaki asıl vurgu değişime kapalı İslam toplumundan Avrupa’nın “medeniyi” temsil eden dünyasına geçiştir. Bkz., What Went Wrong? The Clash Between Islam and Modernity in the Middle East (Perennial, 2002), 52-53.
- 20 Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi 1728–1922 (Ankara: Yeni Adım Matbaası, 1968); Enver Behnan Şapolyo, Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönüyle Basın (Ankara: Güven Matbaası, 1969); M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi (İstanbul: Çağlayan Yayınevi, 1978); Basın Yayın Genel Müdürlüğü, “Türkiye’nin Sosyo-Politik ve Kültürel Hayatında Basın (1729–1908) Yılları”, Türkiye’nin SosyoPolitik ve Kültürel Hayatında Basın, Matbaacılığın 250. Yılına Armağan (Ankara: Nakua Yayınevi, 1979).
- 21 Namık Kemal Yeniçerilik kurumu ortadan kaldırılmasıyla Babıâli’nin politikalarına denge oluşturabilecek aktörlerin kalmadığını savunmuştur. Bu konuda bkz., Hürriyet, 29 Haziran 1868’den aktaran Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Idea (Princeton: Princeton University Press, 1962, tekrar basım, Syracuse: Syracuse University Press, 2000) , 133.
- 22 Basına toplumun ilgisinin somut bir göstergesi, dönem boyunca basılan gazete ve dergilerin tirajları bilgisidir. Ancak Osmanlı tarihçisi, gazetelerin birer kurum olarak arşivleri gü- nümüze kadar varlıklarını sürdüremediğinden bu olanaktan yoksundur. Bununla birlikte, dönemin gazetecilerinin anılarından kimi gazetelerin tiraj bilgilerine ulaşıyoruz. Örneğin, Basiret’in on bin, Hadika’nın üç bin ve İbret’in on iki bin civarında tirajı bulunmaktadır. Bu rakamlar dönemleri için göz ardı edilemeyecek kadar önemlidir. Basiret için bkz., Basiretçi Ali Efendi, İstanbul’da Yarım Asırlık Vekayi-i Mühimme, haz. Nuri Sağlam, (İstanbul: Kitabevi, 1997), s.71. Hadika ve İbret için bkz., Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, cilt.2 ( İstanbul: Kervan Yayınları, 1973), 126 ve 222.
- 23 Uygur Kocabaşoğlu, “Hürriyet”i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010), 7-9.
- 24 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul, 4. Baskı, 2002), 200-203.
- 25 Burada hem Osmanlıca/Türkçe gazeteler hem de Osmanlı vatandaşları tarafından çıkarılan Rumca, Ermenice, Karamanlıca gibi gazeteler ve Yahudi cemaatinin çıkardığı gazeteler kast edilmektedir.
- 26 Meyhane, bozahane ve kahvehaneler, İmparatorluğun erkek nüfusuna açık iken, hamamlar kadınlar tarafından önemli bir iletişim mekânı olarak kullanılıyordu. Selma Akyazıcı Özko- çak, “Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri,” Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde, haz. Ahmet Yaşar (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009), 17-35.
- 27 Meyhane, bozahane ve kahvehanelerin haber değişim mekânları olarak kullanımı için bkz., Yaşar, Osmanlı Kahvehaneleri, 20-25.
- 28 Cengiz Kırlı, “Kahvehaneler: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamuoyu,” Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde, haz. Ahmet Yaşar (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009), 95-119.
- 29 A.g.e., 25.
- 30 Osmanlıca ilk özel gazetenin çıktığı 1860 yılında, Roderic Davison, Müslümanlar arasında okuma yazma oranının %2 olduğunu iddia eder. Bkz., Reform in the Ottoman Empire, 1856- 1876 (Princeton: Princeton University Press, 1963), 69.
- 31 Ahmet Emin Yalman, The Development of Modern Turkey as Measured by Its Press (New York: Colombia University, 1914), 47.
- 32 Kıraathaneler hakkında ayrıntılı bilgi için örneğin bkz., Kemallettin Kuzucu, “Osmanlı Entellektüel Mekanlarından Kıraathaneler”, Düşünen Siyaset 8: Osmanlı ve İdeolojisi-II (2008): 83- 109.
- 33 Bu dönem için de Osmanlı tarihçilerinin elinde okuma yazma oranlarına ilişkin veriler bulunmamaktadır. Ancak Donald Quataert Müslümanlar arasındaki oranın 19. yüzyıl sonunda %15’e çıktığı tahminini yapmaktadır. Bkz., The Ottoman Empire, 1700-1922, 2nd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 169.
- 34 Kemal Karpat, Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus (Ankara: İmge, 2002), 78.
- 35 Avram Galanti’den aktaran Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın Ve Yayın (İstanbul: Literartür Yayınları, 2000), 9-10.
- 36 Müteferrika matbaası konusunda son ve yetkin çalışmalardan biri için bkz., Orlin Sabev, “İlk Osmanlı Türk Matbaası: Başarı mı Başarısızlık mı?,” Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri: On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri içinde, der. Dana Sajdi (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2011).
- 37 Bkz., Adnan Şişman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri 1839-1876 (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004).
- 38 Tanzimat dönemi eğitim sistemi ve okulları konusunda çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Örneğin bkz., Ekmeleddin İhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı,” 150. Yılında Tanzimat içinde, haz. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 335-396.; Bayram Kodaman ve Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi,” 150. Yılında Tanzimat içinde, haz. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 475-496. Ancak okul ve öğrenci sayıları ayrıntılı olarak Mehmet Ö. Alkan tarafından çalışılmıştır. Bkz., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924 (Ankara: T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000).
- 39 B.M., “Türkçe Matbuat,” İbret, 16 Zilkade 1289 (16 Ocak 1873), No: 94.
- 40 N.K., “Matbuat-i Osmaniye,” Hadika, 18 Ramazan 1289 (19 Kasım 1872), No: 8.
- 41 Kahvehanelerde Osmanlı’nın içişlerine ilişkin gazete haberlerine yorum yapıldığı gibi özellikle uluslararası ticaretin merkezi olan Galata kahvehanelerinde tüccarlar tarafından okunan Avrupa gazeteleri de yorumlanıyordu. Bkz., Kırlı, “Kahvehaneler: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamuoyu,” 108-109.
- 42 “….Dersaadet’te basılan Türk gazetelerinin adedi ahalinin mikdâr-ı nüfusuna nispetle mûcib-i teessüf bir hâldedir.” Şehir Mektubu no:6, Basiret, 17 Muharrem 1288 (8 Nisan 1871), No:331.
- 43 Tasvir-i Efkâr, 25 Rebiyülevvel 1283 (7 Ağustos 1866), No:411.; “Devlet Daireleri ve Memurlar,” Şehir Mektubu no:17, Basiret, 5 Rebiülahir 1288 (24 Haziran 1871), No:398.
- 44 Örneğin bkz., Tasvir-i Efkâr, 23 Receb 1281 (22 Aralık 1864), No:258.; Kemal, “Nüfus,” İbret, 19 Rebiülahir 1289 (26 Haziran 1872), No:9.
- 45 “Esnaf,” Şehir Mektubu no:22, Basiret, 6 Safer 1290 (5 Nisan 1873), No: 893.
- 46 Kemal, “Cevab,” İbret, 27 Rebüilahir 1289 (4 Temmuz 1872), No:15.; Tasvir-i Efkâr, 13 Receb 1285 (30 Ekim 1868), No:611.
- 47 Tasvir-i Efkâr, 24 Receb 1280 (4 Ocak 1864), No:159.; Tasvir-i Efkâr, 1 Şaban 1280 (11 Ocak 1864), No:161.
- 48 Tasvir-i Efkâr, 14 Safer 1279 (11 Ağustos 1862), No:13.; Tasvir-i Efkâr, 24 Rebiyülevvel 1285 (15 Temmuz 1868), No:619.; “Ticaret ve Sanat,” Şehir Mektubu no:13, Basiret, 6 Rebiülevvel 1288 (26 Mayıs 1871), No:374.
- 49 “İbret’e Teşekkür,” Basiret, 14 Rebiülahir 1289 (20 Temmuz 1872), No: 653.
- 50 “Hisse Senetleri,” Şehir Mektubu no:7, Basiret, 24 Muharrem 1288 (15 Nisan 1871), No:336.
- 51 “Avukatlar,” Şehir Mektubu no:44, Basiret, 6 Receb 1290 (30 Ağustos 1873), No:1016.
- 52 II. Meşrutiyet dönemi ve sonrası için örneğin bkz., İ. Arda Odabaşı, II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık, Köycülük, Sosyalizm (İstanbul: Dergâh, 2015). Doğrudan basın üzerine odaklanmasa da II. Meşrutiyet dönemi üzerine yapılmış bazı çalışmalar gazetelerin nasıl toplumun farklı kesimlerinin talep ve şikâyetlerini dile getirmenin bir aracı olarak kullanıldığını göstermektedir. Örneğin Bosna ve Hersek eyaletlerinin Avusturya tarafından ilhak etmesi ve bunu takiben Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilânı sonrasında Avusturya mallarının boykotunu desteklemek üzere İzmir Boykotaj Cemiyeti’nin çıkardığı Gâve gazetesi hem iktisadi boykotun simgesi hem de liman işçilerinin sesi olarak belirmiştir. Bkz., Y. Doğan Çetinkaya, 1908 Osmanlı Boykotu Bir Toplumsal Hareketin Analizi (İstanbul: İletişim, 2004), 331-349.; yine, Zafer Toprak, Türkiye’de Popülizm 1908-1923 (İstanbul:Doğan Kitap, 2013) içinde de değişik gazete ve dergilerin hedef kitleleri hakkında bilgi bulmak mümkündür.
- 53 Gazetelerin Avrupa emperyalizmine direnişin bir aracı olarak kullanılması için bkz., Gül Karagöz Kızılca, “Bu Mülke Gazeteler Fena Hizmet Etmedi: Malî Kriz Günlerinde İbret Gözünden Babıâli, Osmanlı Halkı ve Avrupa Emperyalizmi,” Kebikeç 33 (2012): 339-352.
- 54 Bu düzenlemeler için bkz., Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları; Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi.
- 55 Bu konuda metin içerisinde de kimi zaman anıldığı üzere, hem II. Meşrutiyet dönemi öncesi hem de sonrası için çok sayıda örnek mevcuttur. Burada yalnızca birkaçını vermekle yetineceğim. Hıfzı Topuz, Türk Basın Tarihi II. Mahmud’tan Holdinglere (İstanbul: Remzi, 2003); İlhan Yerlikaya, II. Abdülhamit Döneminde Basın: Yarı Resmi Vakit Gazetesi: (1875-1884) (Kırıkkale: y.i.y., 1996); Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi (İstanbul: Pozitif Yayıncılık, 2006).
- 56 Örneğin bkz., İ. Arda Odabaşı, “Tanzimatçılığa Karşı Yeni Osmanlılar,” Bilim ve Ütopya 132, (Haziran 2005): 16-31.; İ. Arda Odabaşı, “II. Meşrutiyet Manastır’ında Ajitatif Siyasi Basın,” Atatürk Araştırma Merkezi, Yedinci Uluslararası Atatürk Kongresi 17-22 Kasım 2011 / Üsküp-Manastır, Makedonya, Bildiriler Cilt I, (Ankara: 2015), 287-312.; Palmira Brummett, Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911 (Albany: SUNY Press, 2000).; Palmira Brummett, “Gender and Empire in Late Ottoman Istanbul: Caricature, Models of Empire, and the Case for Ottoman Exceptionalism,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol. 27, no. 2 (2007): 283-302. Sarah Abrevaya Stein, Making Jews Modern: The Yiddish
Yıl 2016,
Cilt: 3 Sayı: 1, 71 - 90, 02.05.2016
Öz
This study aims to review the Ottoman/Turkish press historiography with a critical
perspective. Conventional Ottoman press historiography claims that, as the active actors of
the Empire, the reformist and enlightened Ottoman ruling elites initiated a modernization
program to prevent the disintegration of the Empire that led to the development of the
Ottoman press. In the conventional Ottoman historiography, the public appeared as an
unchanging entity that was far from forming a reading public. Yet, this study argues that a
reinvestigation of the state documents and the 19th century Ottoman newspapers shows
the dynamic structure of the Ottoman public that facilitated the emergence of the press.
This study asserts that the emergence of the Ottoman press can be analyzed in relation to
the world capitalist economy as well as the contested interests of the diverse groups in
the Ottoman society.
Anahtar Kelimeler
Ottoman press Ottoman press historiography the Ottoman and Turkish modernization the Ottoman public sphere the Ottoman reading public
Kaynakça
- 1 Millet esası üzerine kurulu olan Osmanlı İmparatorluğu yurttaşları farklı dillerde gazete ve dergiler çıkardılar. Bu yazıda Osmanlıca Türkçesi kullanılarak çıkarılan gazeteler kullanıldığı ve buna dayalı literatür incelendiğinden Osmanlı/Türk basın tarihi yazımı üzerine odaklanılacaktır.
- 2 Osmanlı tebaasının vatandaş olarak tanımlanıp, kabul edilmesi basının ortaya çıkışından sonraki bir tarihte 1839 yılında Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile gerçekleşmiştir. Tanzimat Fermanı konusunda bkz., Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı ve Yeni Bir İzah Denemesi,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 109-124.
- 3 Yine elçilikçe Le Bulletin de la Légation de la République Française près la Porte Ottomane ve 1796’da La Gazette Française de Constantinople basılmıştır. Bkz., G. Groc, “Propagande Révolutionnaire et Presse Française à Constantinople à la fin du 18e siècle,” Histoire économique et sociale de l’Empire ottoman et de la Turquie (1326-1960), Collection Turcica, v. VIII içinde, ed. Daniel Panzac (Paris, 1995), 799-800.
- 4 Korkmaz Alemdar, İstanbul (1875-1964), Türkiye’de Yayınlanan Fransızca Bir Gazetenin Tarihi (Ankara: Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Yayınları, 1980), 7.
- 5 G. Groc, “Le Mercure Oriental: Une Tentative de Presse Commerciale ou Le Premier Journal Privé de l’Empire Ottoman,” Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi 7 (1994): 28.
- 6 Örneğin bkz., Hıfzı Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1973); Hamza Çakır, Osmanlıda Basın İktidar İlişkileri (Ankara: Siyasal Kitabevi, 2002).
- 7 Alexandre Blacque konusundaki tek monograf Orhan Koloğlu tarafından yazılmıştır. Bkz., Osmanlı Basınının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi (İstanbul: Müteferrika, 1998).
- 8 Alemdar, İstanbul. Hasan Refik Ertuğ ve Orhan Koloğlu’nda bu tür bir çaba mevcutsa da toplumun iç dinamiklerini göz ardı etmeleri sebebiyle Fransızca ya da diğer ülkeler tarafından İmparatorluk toprakları üzerinde basılan farklı gazetelerin emperyalizm kavramı ile bağlantılı tam analizinden söz etmek mümkün görünmemektedir. Bkz, Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü Yayını, 1970). Orhan Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları (İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987).
- 9 Alemdar, İstanbul, 7-8.
- 10 Rifa’at Ali Abou-El-Haj, Tanzimat’ın kalıcı reformlarının önemli bir bölümünün Avrupa’nın değişim modellerinden değil kökenlerini onyedinci yüzyılda bulan bir değişme sürecinden kaynaklandığını ve yönetici sınıfın yararına işlediğini savunmaktadır. Bkz., Modern Devletin Doğası 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu (Ankara: İmge, 2000), 113-116.
- 11 İmparatorluğun dünya fuar ve sergilerine katılımı bir devlet politikası olarak benimsemesi, yabancı gazete ve gazetecilere verilen nişan ve para yardımlarının sıklığı imajını değiştirmeye yönelik çabalar olarak değerlendirilebilir ki Osmanlı arşivlerinde bu yöndeki çabaların kayıtlarına ilişkin çok sayıda belge bulmak mümkündür. Örneğin bkz., BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), İ.HR (İrade Hariciye), 163/8757 3 Cemaziyelahir 1275 (9 Ocak 1859); 236/14018, 17 Muharrem 1286 (29 Nisan 1869); 245/14557, 10 Cemaziyelevvel 1287 (7 Ağustos 1870); HR.MKT (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi), 295/24, 1 Zilhicce 1275 (2 Temmuz 1859).
- 12 Selim Deringil, Osmanlılar ve Habsburglar gibi kadim hanedanlıkların devrimler çağında politik sistemlerini ayakta tutabilmek için değişik yöntemler denediğini savunur. Gazete basarak yurttaşlarının onayını almak bu yöntemlerden biridir. Bkz., “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire 1808 to 1908,” Comparative Studies in Society and History, vol.35, no.1. (1993): 3.
- 13 19. yüzyılda Osmanlı hükümeti Tanzimat olarak anılan ve İmparatorluk halkını oluşturan bireylerin tebaa olarak tanımlanmasından yurttaş olarak adlandırılmasına izin veren reform hareketini başlatmıştır. Tanzimatın anlamı için örneğin bkz., Halil İnalcık, “Tanzimat nedir?,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 13-35; Şerif Mardin, “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı ve Yeni Bir İzah Denemesi,” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu (Ankara: Phoenix, 2. Baskı, 2006), 109-124.
- 14 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev.Metin Kıratlı ( Ankara: T.T.K, 5.Baskı, 1993), 126.
- 15 Bu seyyahlar için örneğin bkz., Charles White, Three Years in Constantinople or Domestic Manners of the Turks in 1844 (London: y.i.y., 1845); H. Elliot, “The Death of Abdulaziz and of Turkish Reform,” The Nineteenth Century 23 (1888): 276-296; Henry J. Van-Lennep, Travels in Little Known Parts of Asia Minor (London: y.i.y., 1870); George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College (Boston: y.i.y., 1909). Bu yaklaşımı benimseyen tarihçilere örnek olarak bkz., Ahmet Lütfi, Vak’a-nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, c.3, der. M. Münir Aktepe (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi); Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Haberleşme Kurumu,” 150. Yılında Tanzimat içinde, der. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 139-209; Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın (İstanbul: Literatür Yayınları, 2000); Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Oxford: Oxford University Press, 1961); Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Cambridge University Press, 1977); Ami Ayalon, The Press in the Arab Middle East, A History (Oxford University Press, 1995).
- 16 Örneğin bkz., Server R. İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış (İstanbul: Devlet Basımevi, 1939); Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları (Ankara: Başvekalet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1947).
- 17 Örneğin bkz., Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey (Montreal: McGill University Press, 1964).
- 18 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu. Lewis’in Irak’ın işgali (2003) sırasında George W. Bush’un baş danışmanlardan biri olduğu hatırlanmalıdır
- 19 Bernard Lewis, Osmanlı toplumunda basının ortaya çıkmasıyla birlikte İslam dünyası dışında kalan dünyanın ama özellikle Batı’da olup bitenleri takip edebilme şansının yakalandığını savunur. Ancak, buradaki asıl vurgu değişime kapalı İslam toplumundan Avrupa’nın “medeniyi” temsil eden dünyasına geçiştir. Bkz., What Went Wrong? The Clash Between Islam and Modernity in the Middle East (Perennial, 2002), 52-53.
- 20 Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi 1728–1922 (Ankara: Yeni Adım Matbaası, 1968); Enver Behnan Şapolyo, Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönüyle Basın (Ankara: Güven Matbaası, 1969); M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi (İstanbul: Çağlayan Yayınevi, 1978); Basın Yayın Genel Müdürlüğü, “Türkiye’nin Sosyo-Politik ve Kültürel Hayatında Basın (1729–1908) Yılları”, Türkiye’nin SosyoPolitik ve Kültürel Hayatında Basın, Matbaacılığın 250. Yılına Armağan (Ankara: Nakua Yayınevi, 1979).
- 21 Namık Kemal Yeniçerilik kurumu ortadan kaldırılmasıyla Babıâli’nin politikalarına denge oluşturabilecek aktörlerin kalmadığını savunmuştur. Bu konuda bkz., Hürriyet, 29 Haziran 1868’den aktaran Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Idea (Princeton: Princeton University Press, 1962, tekrar basım, Syracuse: Syracuse University Press, 2000) , 133.
- 22 Basına toplumun ilgisinin somut bir göstergesi, dönem boyunca basılan gazete ve dergilerin tirajları bilgisidir. Ancak Osmanlı tarihçisi, gazetelerin birer kurum olarak arşivleri gü- nümüze kadar varlıklarını sürdüremediğinden bu olanaktan yoksundur. Bununla birlikte, dönemin gazetecilerinin anılarından kimi gazetelerin tiraj bilgilerine ulaşıyoruz. Örneğin, Basiret’in on bin, Hadika’nın üç bin ve İbret’in on iki bin civarında tirajı bulunmaktadır. Bu rakamlar dönemleri için göz ardı edilemeyecek kadar önemlidir. Basiret için bkz., Basiretçi Ali Efendi, İstanbul’da Yarım Asırlık Vekayi-i Mühimme, haz. Nuri Sağlam, (İstanbul: Kitabevi, 1997), s.71. Hadika ve İbret için bkz., Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, cilt.2 ( İstanbul: Kervan Yayınları, 1973), 126 ve 222.
- 23 Uygur Kocabaşoğlu, “Hürriyet”i Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010), 7-9.
- 24 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul, 4. Baskı, 2002), 200-203.
- 25 Burada hem Osmanlıca/Türkçe gazeteler hem de Osmanlı vatandaşları tarafından çıkarılan Rumca, Ermenice, Karamanlıca gibi gazeteler ve Yahudi cemaatinin çıkardığı gazeteler kast edilmektedir.
- 26 Meyhane, bozahane ve kahvehaneler, İmparatorluğun erkek nüfusuna açık iken, hamamlar kadınlar tarafından önemli bir iletişim mekânı olarak kullanılıyordu. Selma Akyazıcı Özko- çak, “Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri,” Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde, haz. Ahmet Yaşar (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009), 17-35.
- 27 Meyhane, bozahane ve kahvehanelerin haber değişim mekânları olarak kullanımı için bkz., Yaşar, Osmanlı Kahvehaneleri, 20-25.
- 28 Cengiz Kırlı, “Kahvehaneler: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamuoyu,” Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde, haz. Ahmet Yaşar (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009), 95-119.
- 29 A.g.e., 25.
- 30 Osmanlıca ilk özel gazetenin çıktığı 1860 yılında, Roderic Davison, Müslümanlar arasında okuma yazma oranının %2 olduğunu iddia eder. Bkz., Reform in the Ottoman Empire, 1856- 1876 (Princeton: Princeton University Press, 1963), 69.
- 31 Ahmet Emin Yalman, The Development of Modern Turkey as Measured by Its Press (New York: Colombia University, 1914), 47.
- 32 Kıraathaneler hakkında ayrıntılı bilgi için örneğin bkz., Kemallettin Kuzucu, “Osmanlı Entellektüel Mekanlarından Kıraathaneler”, Düşünen Siyaset 8: Osmanlı ve İdeolojisi-II (2008): 83- 109.
- 33 Bu dönem için de Osmanlı tarihçilerinin elinde okuma yazma oranlarına ilişkin veriler bulunmamaktadır. Ancak Donald Quataert Müslümanlar arasındaki oranın 19. yüzyıl sonunda %15’e çıktığı tahminini yapmaktadır. Bkz., The Ottoman Empire, 1700-1922, 2nd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 169.
- 34 Kemal Karpat, Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus (Ankara: İmge, 2002), 78.
- 35 Avram Galanti’den aktaran Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın Ve Yayın (İstanbul: Literartür Yayınları, 2000), 9-10.
- 36 Müteferrika matbaası konusunda son ve yetkin çalışmalardan biri için bkz., Orlin Sabev, “İlk Osmanlı Türk Matbaası: Başarı mı Başarısızlık mı?,” Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri: On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri içinde, der. Dana Sajdi (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2011).
- 37 Bkz., Adnan Şişman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri 1839-1876 (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004).
- 38 Tanzimat dönemi eğitim sistemi ve okulları konusunda çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Örneğin bkz., Ekmeleddin İhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı,” 150. Yılında Tanzimat içinde, haz. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 335-396.; Bayram Kodaman ve Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi,” 150. Yılında Tanzimat içinde, haz. Hakkı Dursun Yıldız (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 475-496. Ancak okul ve öğrenci sayıları ayrıntılı olarak Mehmet Ö. Alkan tarafından çalışılmıştır. Bkz., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924 (Ankara: T.C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000).
- 39 B.M., “Türkçe Matbuat,” İbret, 16 Zilkade 1289 (16 Ocak 1873), No: 94.
- 40 N.K., “Matbuat-i Osmaniye,” Hadika, 18 Ramazan 1289 (19 Kasım 1872), No: 8.
- 41 Kahvehanelerde Osmanlı’nın içişlerine ilişkin gazete haberlerine yorum yapıldığı gibi özellikle uluslararası ticaretin merkezi olan Galata kahvehanelerinde tüccarlar tarafından okunan Avrupa gazeteleri de yorumlanıyordu. Bkz., Kırlı, “Kahvehaneler: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamuoyu,” 108-109.
- 42 “….Dersaadet’te basılan Türk gazetelerinin adedi ahalinin mikdâr-ı nüfusuna nispetle mûcib-i teessüf bir hâldedir.” Şehir Mektubu no:6, Basiret, 17 Muharrem 1288 (8 Nisan 1871), No:331.
- 43 Tasvir-i Efkâr, 25 Rebiyülevvel 1283 (7 Ağustos 1866), No:411.; “Devlet Daireleri ve Memurlar,” Şehir Mektubu no:17, Basiret, 5 Rebiülahir 1288 (24 Haziran 1871), No:398.
- 44 Örneğin bkz., Tasvir-i Efkâr, 23 Receb 1281 (22 Aralık 1864), No:258.; Kemal, “Nüfus,” İbret, 19 Rebiülahir 1289 (26 Haziran 1872), No:9.
- 45 “Esnaf,” Şehir Mektubu no:22, Basiret, 6 Safer 1290 (5 Nisan 1873), No: 893.
- 46 Kemal, “Cevab,” İbret, 27 Rebüilahir 1289 (4 Temmuz 1872), No:15.; Tasvir-i Efkâr, 13 Receb 1285 (30 Ekim 1868), No:611.
- 47 Tasvir-i Efkâr, 24 Receb 1280 (4 Ocak 1864), No:159.; Tasvir-i Efkâr, 1 Şaban 1280 (11 Ocak 1864), No:161.
- 48 Tasvir-i Efkâr, 14 Safer 1279 (11 Ağustos 1862), No:13.; Tasvir-i Efkâr, 24 Rebiyülevvel 1285 (15 Temmuz 1868), No:619.; “Ticaret ve Sanat,” Şehir Mektubu no:13, Basiret, 6 Rebiülevvel 1288 (26 Mayıs 1871), No:374.
- 49 “İbret’e Teşekkür,” Basiret, 14 Rebiülahir 1289 (20 Temmuz 1872), No: 653.
- 50 “Hisse Senetleri,” Şehir Mektubu no:7, Basiret, 24 Muharrem 1288 (15 Nisan 1871), No:336.
- 51 “Avukatlar,” Şehir Mektubu no:44, Basiret, 6 Receb 1290 (30 Ağustos 1873), No:1016.
- 52 II. Meşrutiyet dönemi ve sonrası için örneğin bkz., İ. Arda Odabaşı, II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık, Köycülük, Sosyalizm (İstanbul: Dergâh, 2015). Doğrudan basın üzerine odaklanmasa da II. Meşrutiyet dönemi üzerine yapılmış bazı çalışmalar gazetelerin nasıl toplumun farklı kesimlerinin talep ve şikâyetlerini dile getirmenin bir aracı olarak kullanıldığını göstermektedir. Örneğin Bosna ve Hersek eyaletlerinin Avusturya tarafından ilhak etmesi ve bunu takiben Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilânı sonrasında Avusturya mallarının boykotunu desteklemek üzere İzmir Boykotaj Cemiyeti’nin çıkardığı Gâve gazetesi hem iktisadi boykotun simgesi hem de liman işçilerinin sesi olarak belirmiştir. Bkz., Y. Doğan Çetinkaya, 1908 Osmanlı Boykotu Bir Toplumsal Hareketin Analizi (İstanbul: İletişim, 2004), 331-349.; yine, Zafer Toprak, Türkiye’de Popülizm 1908-1923 (İstanbul:Doğan Kitap, 2013) içinde de değişik gazete ve dergilerin hedef kitleleri hakkında bilgi bulmak mümkündür.
- 53 Gazetelerin Avrupa emperyalizmine direnişin bir aracı olarak kullanılması için bkz., Gül Karagöz Kızılca, “Bu Mülke Gazeteler Fena Hizmet Etmedi: Malî Kriz Günlerinde İbret Gözünden Babıâli, Osmanlı Halkı ve Avrupa Emperyalizmi,” Kebikeç 33 (2012): 339-352.
- 54 Bu düzenlemeler için bkz., Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları; Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi.
- 55 Bu konuda metin içerisinde de kimi zaman anıldığı üzere, hem II. Meşrutiyet dönemi öncesi hem de sonrası için çok sayıda örnek mevcuttur. Burada yalnızca birkaçını vermekle yetineceğim. Hıfzı Topuz, Türk Basın Tarihi II. Mahmud’tan Holdinglere (İstanbul: Remzi, 2003); İlhan Yerlikaya, II. Abdülhamit Döneminde Basın: Yarı Resmi Vakit Gazetesi: (1875-1884) (Kırıkkale: y.i.y., 1996); Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi (İstanbul: Pozitif Yayıncılık, 2006).
- 56 Örneğin bkz., İ. Arda Odabaşı, “Tanzimatçılığa Karşı Yeni Osmanlılar,” Bilim ve Ütopya 132, (Haziran 2005): 16-31.; İ. Arda Odabaşı, “II. Meşrutiyet Manastır’ında Ajitatif Siyasi Basın,” Atatürk Araştırma Merkezi, Yedinci Uluslararası Atatürk Kongresi 17-22 Kasım 2011 / Üsküp-Manastır, Makedonya, Bildiriler Cilt I, (Ankara: 2015), 287-312.; Palmira Brummett, Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911 (Albany: SUNY Press, 2000).; Palmira Brummett, “Gender and Empire in Late Ottoman Istanbul: Caricature, Models of Empire, and the Case for Ottoman Exceptionalism,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol. 27, no. 2 (2007): 283-302. Sarah Abrevaya Stein, Making Jews Modern: The Yiddish
Toplam 56 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Bölüm | Makaleler |
|---|---|
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 2 Mayıs 2016 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2016Cilt: 3 Sayı: 1 |