Öz
Osmanlı/Türk Tarih yazımı Ermeni basınını yalnızca Ermeni cemaati içindeki işleviyle, sanki kapalı bir dünyaymış
gibi ele alma eğilimindedir. Bu tutum, Osmanlı milletlerinin birbirinden bağımsız kompartımanlarda
yaşayan topluluklar olduğu yönündeki tartışmalı uzlaşımdan olduğu kadar Ermenicenin diğer milletler için
önemli bir engel teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Okuyacağınız makalede bu tarihyazımı geleneğinin
bazı iddialarının sorgulanması ve çürütülmesi amaçlanmaktadır. Bunu yaparken, ağırlıklı olarak, Ermeni harflerini
kullanarak Türkçe yayımlanan süreli yayınlara başvurulacaktır. Öncelikle, 1915 yılına kadar yayımlanmış
olan Ermeni harfli Türkçe yayınlar ya da Ermenice yayınlarıdaki Ermeni harfli Türkçe metinler içerisinden
ulaşılabilir olanlar dikkate alınmıştır. Eldeki kaynaklardan art zamanlı (diachronic) bir seçim yapılmış, bu
yayınların bilhassa ilk sayılarında yer alan çıkış yazıları ve sayfalarında yer verdikleri konu ve tartışmalar
incelenmiştir. Çalışmanın bütünlüğü dil (Türkçe yazmak) ve kimlik (Osmanlılık-Ermenlik) temaları üzerinden
sağlanmış, varılan sonuç yer yer Ermenice ve Osmanlıca basına gönderme yaparak pekiştirilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak bu yazıda, Ermeni basınının, bağlamına göre farklılık göstermeyen yekpare bir bütün olarak
ele alınmasının ve indirgenmesinin sonuçları dile getirilerek eleştirilmiş, Türkçe yazmanın Osmanlı Ermenileri
için anlamı üzerine kafa yorulmuş ve çift-kimlikliliğin (hem Ermeni hem Osmanlı) incelenen Ermeni harfli
Türkçe yayınlarda nasıl savunulduğu gösterilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Osmanlı/Türk tarihyazımı Osmanlı basını Ermeni harfli Türkçe maduniyet Türkçenin temellükü
Kaynakça
- ACARYAN, H. (1902) Turkereni aztetsutyunı hayereni vra yev turkerene pokharyal parer bolsi hay joğovrtagan lezvin meç hamamadutyamp vani, karabaği yev nor-nahçevani parparnerun. Moskova.
- ACARYAN, H. (1951) Hayots Lezvi Badmutyun (C. 2). Yerevan: Haybedhrad.
- ALTOUNİAN, V. ve ALTOUNİAN, J. (2014) Geri dönüşü yok: bir babanın güncesinde ve kızının belleğinde Ermeni soykırımı. Çev. R. Akman. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- BAKAR, B. (2009) Ermeni tehciri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
- BAKIRCIYAN, O. (1911) Siasi iktisadi programın elzemiyeti. Hüsn-i Niyet, 1, s.5–7.
- BARDAKJİAN, K. B. (2013) Modern Ermeni edebiyatı. Çev. F. Ünal ve M. Aktokmakyan. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- Ben-i Adem Aza-yi Yek Digerend (1872) Asia, (1) , s.1–2.
- BERLIN, I. (1976) Vico and Herder: two studies in the history of ideas. London: Chatto & Windus.
- CANKARA, M. (2011) İmparatorluk ve roman: Ermeni harfli Türkçe romanları Osmanlı/ Türk edebiyat tarihyazımında konumlandırmak. Yayınlanmamış tez (Doktora), İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- CANKARA, M. (2014) Ermeni harfleriyle ilk Türkçe romanlar üzerine. ALTUĞ, F. ve
- USLU, M. F. (der.) içinde. Tanzimat ve edebiyat: Osmanlı İstanbulu’nda modern edebi kültür. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, s.115–137.
- CANKARA, M. (2015) Rethinking Ottoman cross-cultural encounters: Turks and the Armenian alphabet. Middle Eastern Studies, 51(1), s.1–16.
- CEBECYAN, A. H. (1915) Yeni sene mütalâları. Rahnüma, 1, s.6–8.
- DANDANYAN, K. (1911) Memleketimizde ticaret ve sanayi neden terakkı itmeyor? Hüsn-i Niyet, (1), s.9–10.
- DEMİR, K. (2014) Osmanlı’da basının doğuşu ve gazeteler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), s.57–88.
- DERDERİAN, D. (2014) Mapping the fatherland: Artzvi Vaspurakan’s reforms through the memory of the past. TACHJIAN, V. (der.) içinde. Ottoman Armenians: life, culture, society (C. 1). Berlin: Houshamadyan Publication, s.145–169.
- HETZER, A. (1987) Dačkerēn-Texte: eine Chrestomathie aus Armenierdrucken des 19. Jahrhunderts in türkischer Sprache. Wiesbaden: O. Harrassowitz.
- KABACALI, A. (2000) Başlangıcından günümüze Türkiye’de matbaa, basın ve yayın. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
- KARDAŞ, A. (2013) Osmanlı Devleti’nin son döneminde Van’da basın (1908-1915). Turkish Studies, 8(13), s.1189–1204.
- KILIÇDAĞI, O. (2014) Socio-political reflections and expectations of the Ottoman Armenians after the 1908 revolution: Between Hope and Despair. Yayınlanmamış tez (Doktora), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- KOLOĞLU, O. (2010) Osmanlı dönemi basınının içeriği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
- KOPTAŞ, R. (2002) Ermeni harfleriyle Türkçe. PAMUKCİYAN, K. (der.) içinde. Ermeni harfli Türkçe metinler. İstanbul: Aras Yayıncılık, s. XI–LVI.
- KOZ, M. S. (der.) (2014) Gül ağacı boy vermez: Ermeni harfli Türkçe ve Ermenice mâniler. İstanbul: Turkuaz Yayınları.
- KRAELITZ-GREIFENHORST, F. von. (1996) Ermeni harfleriyle Türkçe hakkında çalışmalar. Kebikeç, (4), s.13–33.
- KUT, T. (1985) Ermeni harfli Türkçe telif ve tercüme romanlar (C. 1). Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
- M., A. (1911) “Ben Bu Vatanın Sadık Evladıyım” (1896-1908). Hüsn-i Niyet, (1), s.1–5. Mer Uğğutyunı (1909) İzmirli, 1, s.1.
- MİLDANOĞLU, Z. (2014) Ermenice süreli yayınlar: 1794-2000. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- NAKKAŞYAN, A. S. (1915) 1915 senesi. Rahnüma, 1, s.1–3.
- Namag (1858) Ardzvi Vasburagan, 10, s.266–271.
- ORAL, H. (2010) Yeni alfabede Ermeni imzası. NTV Tarih, 21, s.34.
- ÖZÖN, M. N. (1997) Namık Kemal ve İbret Gazetesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- PAMUKCİYAN, K. (2002) Ermeni harfli Türkçe metinler. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- PAMUKCİYAN, K. (2003) Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- PAPLOYAN, M. A. (1986) Hay barperagan mamulě: madenakidagan hamahavak’ Ts’uts’ag (1794-1980). Erevan: Haygagan SAH KA Hradaragch’ut’yun.
- POLLOCK, S. (2000) Cosmopolitan and vernacular in history. Public Culture, 12(3), s.591–625.
- ROUSSEAU, J. (1998) Essay on the origin of languages and writings related to music. Çev.
- J. T. Scott. Hannover: University Press of New England.
- SAIRIO, A. ve PALANDER-COLLIN, M. (2012) The Reconstruction of prestige patterns in language history. HERNÁNDEZ-CAMPOY, J. M. ve CONDESILVESTRE,
- J. C. (der.) içinde. The Handbook of historical sociolinguistics. Chichester, West Sussex:Wiley-Blackwell, s.626–638.
- SOMEL, S. A. (2010) Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi, 1839-1908: İslâmlaşma, otokrasi ve disiplin. Çev. O. Yener. İstanbul: İletişim Yayınları.
- SPIVAK, G. C. (2003) Can the subaltern speak? ASHCROFT, B. vd. (der.) içinde. The post-colonial studies reader. London and New York: Routledge, s.24–28.
- STEPANYAN, H. (2005) Ermeni harfli Türkçe kitaplar ve süreli yayınlar bibliyografyası, 1727-1968. İstanbul: Turkuaz Yayınları.
- TANÖR, B. (1998) Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri, 1789-1980. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tanzimat’tan cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. (1985) İstanbul: İletişim Yayınları.
- TEOTİG. (2012) Baskı ve harf: Ermeni matbaacılık tarihi. Çev. S. Malhasyan ve A. İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
- TERZİYAN, H. H. (1911) Niyet nedir ve “hüsn-i niyet” nasıl olmalıdır? Hüsn-i Niyet, 1, s.13–14.
- TETİK, A. vd. (2008) Ermeni komitelerinin amaçları ve eylemleri (Meşrutiyet’in ilanından önce ve sonra). Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
- TOPUZ, H. (1973) 100 soruda Türk basın tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
- TUĞLACI, P. (2004) Tarih boyunca Batı Ermenileri. İstanbul: Pars Yayın ve Tic. Ltd. Şti.
- URAS, E. (1976) Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi. İstanbul: Belge Yayınları. Vatan (1872) Asia, 2, s.9–10.
- WARDHAUGH, R. (2006) An introduction to sociolinguistics. Singapore: John Wiley & Sons.
- YARMAN, A. (2012) Ermeni yazılı kültürü: harf, elyazması, matbaa ve salnâmeler tarihine kısa bir bakış. İstanbul: Türkiye Ermenileri Patrikliği.
- YESEYAN, O. (1909) Mütalâ. İzmirli, 2, s.15–16.
- YURDAKUL, M. E. (1915) Günahkâr. Rahnüma, 7, s.105.
- ZARBHANALIAN, K. (1905) Badmut’iwn Hayerēn Tbrut’yan (P. Nor Madenakrut’iwn). Venedig: I Dbarani Mkhit’aryants’.
Öz
Ottoman/Turkish historiography has a tendency to give place to the Armenian press only with its communal
function, as if it was totally isolated. The reason for this is not only the controversial argument that the
Ottoman millets lived in compartments but also the fact that the Armenian language was more or less an
insurmountable barrier to other millets. Here, by and large with reference to examples from the ArmenoTurkish
press (that is, Turkish printed in the Armenian script), I aim to question and refute some of the
claims of this historiography. I primarily focused on the Armeno-Turkish periodicals, or the Armeno-Turkish
sections of the periodicals in Armenian, published until 1915, which were available to me. Having made a
diachronic selection from the limited corpus at my disposal, I analyzed especially the first issues of these,
as well as the discussions that took place across their pages. I achieved the integrity of the paper through
the issues of language (the appropriation of Turkish) and identity (Armenianness-Ottomanness), and tried
to support my findings by making occasional references to periodicals in Armenian and Ottoman Turkish.
As a result, this paper pointed out the consequences of approaching Armenian press as a monolithic entity,
reflected upon the meaning of writing in Turkish for Ottoman Armenians, and demonstrated how these
periodicals advocated a double identity (both Armenian and Ottoman).
Anahtar Kelimeler
Ottoman/Tukish historiography Ottoman press Turkish in the Armenian script subalternity the appropriation of Turkish
Kaynakça
- ACARYAN, H. (1902) Turkereni aztetsutyunı hayereni vra yev turkerene pokharyal parer bolsi hay joğovrtagan lezvin meç hamamadutyamp vani, karabaği yev nor-nahçevani parparnerun. Moskova.
- ACARYAN, H. (1951) Hayots Lezvi Badmutyun (C. 2). Yerevan: Haybedhrad.
- ALTOUNİAN, V. ve ALTOUNİAN, J. (2014) Geri dönüşü yok: bir babanın güncesinde ve kızının belleğinde Ermeni soykırımı. Çev. R. Akman. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- BAKAR, B. (2009) Ermeni tehciri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
- BAKIRCIYAN, O. (1911) Siasi iktisadi programın elzemiyeti. Hüsn-i Niyet, 1, s.5–7.
- BARDAKJİAN, K. B. (2013) Modern Ermeni edebiyatı. Çev. F. Ünal ve M. Aktokmakyan. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- Ben-i Adem Aza-yi Yek Digerend (1872) Asia, (1) , s.1–2.
- BERLIN, I. (1976) Vico and Herder: two studies in the history of ideas. London: Chatto & Windus.
- CANKARA, M. (2011) İmparatorluk ve roman: Ermeni harfli Türkçe romanları Osmanlı/ Türk edebiyat tarihyazımında konumlandırmak. Yayınlanmamış tez (Doktora), İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- CANKARA, M. (2014) Ermeni harfleriyle ilk Türkçe romanlar üzerine. ALTUĞ, F. ve
- USLU, M. F. (der.) içinde. Tanzimat ve edebiyat: Osmanlı İstanbulu’nda modern edebi kültür. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, s.115–137.
- CANKARA, M. (2015) Rethinking Ottoman cross-cultural encounters: Turks and the Armenian alphabet. Middle Eastern Studies, 51(1), s.1–16.
- CEBECYAN, A. H. (1915) Yeni sene mütalâları. Rahnüma, 1, s.6–8.
- DANDANYAN, K. (1911) Memleketimizde ticaret ve sanayi neden terakkı itmeyor? Hüsn-i Niyet, (1), s.9–10.
- DEMİR, K. (2014) Osmanlı’da basının doğuşu ve gazeteler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), s.57–88.
- DERDERİAN, D. (2014) Mapping the fatherland: Artzvi Vaspurakan’s reforms through the memory of the past. TACHJIAN, V. (der.) içinde. Ottoman Armenians: life, culture, society (C. 1). Berlin: Houshamadyan Publication, s.145–169.
- HETZER, A. (1987) Dačkerēn-Texte: eine Chrestomathie aus Armenierdrucken des 19. Jahrhunderts in türkischer Sprache. Wiesbaden: O. Harrassowitz.
- KABACALI, A. (2000) Başlangıcından günümüze Türkiye’de matbaa, basın ve yayın. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
- KARDAŞ, A. (2013) Osmanlı Devleti’nin son döneminde Van’da basın (1908-1915). Turkish Studies, 8(13), s.1189–1204.
- KILIÇDAĞI, O. (2014) Socio-political reflections and expectations of the Ottoman Armenians after the 1908 revolution: Between Hope and Despair. Yayınlanmamış tez (Doktora), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- KOLOĞLU, O. (2010) Osmanlı dönemi basınının içeriği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları.
- KOPTAŞ, R. (2002) Ermeni harfleriyle Türkçe. PAMUKCİYAN, K. (der.) içinde. Ermeni harfli Türkçe metinler. İstanbul: Aras Yayıncılık, s. XI–LVI.
- KOZ, M. S. (der.) (2014) Gül ağacı boy vermez: Ermeni harfli Türkçe ve Ermenice mâniler. İstanbul: Turkuaz Yayınları.
- KRAELITZ-GREIFENHORST, F. von. (1996) Ermeni harfleriyle Türkçe hakkında çalışmalar. Kebikeç, (4), s.13–33.
- KUT, T. (1985) Ermeni harfli Türkçe telif ve tercüme romanlar (C. 1). Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
- M., A. (1911) “Ben Bu Vatanın Sadık Evladıyım” (1896-1908). Hüsn-i Niyet, (1), s.1–5. Mer Uğğutyunı (1909) İzmirli, 1, s.1.
- MİLDANOĞLU, Z. (2014) Ermenice süreli yayınlar: 1794-2000. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- NAKKAŞYAN, A. S. (1915) 1915 senesi. Rahnüma, 1, s.1–3.
- Namag (1858) Ardzvi Vasburagan, 10, s.266–271.
- ORAL, H. (2010) Yeni alfabede Ermeni imzası. NTV Tarih, 21, s.34.
- ÖZÖN, M. N. (1997) Namık Kemal ve İbret Gazetesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- PAMUKCİYAN, K. (2002) Ermeni harfli Türkçe metinler. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- PAMUKCİYAN, K. (2003) Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık.
- PAPLOYAN, M. A. (1986) Hay barperagan mamulě: madenakidagan hamahavak’ Ts’uts’ag (1794-1980). Erevan: Haygagan SAH KA Hradaragch’ut’yun.
- POLLOCK, S. (2000) Cosmopolitan and vernacular in history. Public Culture, 12(3), s.591–625.
- ROUSSEAU, J. (1998) Essay on the origin of languages and writings related to music. Çev.
- J. T. Scott. Hannover: University Press of New England.
- SAIRIO, A. ve PALANDER-COLLIN, M. (2012) The Reconstruction of prestige patterns in language history. HERNÁNDEZ-CAMPOY, J. M. ve CONDESILVESTRE,
- J. C. (der.) içinde. The Handbook of historical sociolinguistics. Chichester, West Sussex:Wiley-Blackwell, s.626–638.
- SOMEL, S. A. (2010) Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi, 1839-1908: İslâmlaşma, otokrasi ve disiplin. Çev. O. Yener. İstanbul: İletişim Yayınları.
- SPIVAK, G. C. (2003) Can the subaltern speak? ASHCROFT, B. vd. (der.) içinde. The post-colonial studies reader. London and New York: Routledge, s.24–28.
- STEPANYAN, H. (2005) Ermeni harfli Türkçe kitaplar ve süreli yayınlar bibliyografyası, 1727-1968. İstanbul: Turkuaz Yayınları.
- TANÖR, B. (1998) Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri, 1789-1980. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tanzimat’tan cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. (1985) İstanbul: İletişim Yayınları.
- TEOTİG. (2012) Baskı ve harf: Ermeni matbaacılık tarihi. Çev. S. Malhasyan ve A. İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
- TERZİYAN, H. H. (1911) Niyet nedir ve “hüsn-i niyet” nasıl olmalıdır? Hüsn-i Niyet, 1, s.13–14.
- TETİK, A. vd. (2008) Ermeni komitelerinin amaçları ve eylemleri (Meşrutiyet’in ilanından önce ve sonra). Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
- TOPUZ, H. (1973) 100 soruda Türk basın tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
- TUĞLACI, P. (2004) Tarih boyunca Batı Ermenileri. İstanbul: Pars Yayın ve Tic. Ltd. Şti.
- URAS, E. (1976) Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi. İstanbul: Belge Yayınları. Vatan (1872) Asia, 2, s.9–10.
- WARDHAUGH, R. (2006) An introduction to sociolinguistics. Singapore: John Wiley & Sons.
- YARMAN, A. (2012) Ermeni yazılı kültürü: harf, elyazması, matbaa ve salnâmeler tarihine kısa bir bakış. İstanbul: Türkiye Ermenileri Patrikliği.
- YESEYAN, O. (1909) Mütalâ. İzmirli, 2, s.15–16.
- YURDAKUL, M. E. (1915) Günahkâr. Rahnüma, 7, s.105.
- ZARBHANALIAN, K. (1905) Badmut’iwn Hayerēn Tbrut’yan (P. Nor Madenakrut’iwn). Venedig: I Dbarani Mkhit’aryants’.
Ayrıntılar
| Bölüm | Makaleler |
|---|---|
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Kasım 2015 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2015Cilt: 2 Sayı: 2 |