Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi

Arzu Bayar

doi:10.24955/ilef.1736975

Research Article

From a Cartesian Perspective to an Artificial-Intelligence Aufhebung: The Algorithmic Way of Seeing

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 180 - 215, 05.12.2025

Arzu Bayar

https://doi.org/10.24955/ilef.1736975

Abstract

Images are created within the context of particular ways of seeing, and we interpret these images through particular ways of seeing as well. In this article, I examine the historical transformation of ways of seeing from a critical standpoint and aim to explore the epistemological, aesthetic, and cultural dimensions of the artificial- intelligence-based concept of the “algorithmic way of seeing.” I first argue that it is necessary to adopt the concept of the “algorithmic way of seeing” over “machine way of seeing” for a proper discussion of the subject. I then attempt to orient this concept in the present moment by taking the literature on ways of seeing as a compass. I argue that visual practices that changed with the Cartesian perspective and were transformed with the photographic perspective have entered a renewed, though not entirely new, phase today with the artificial-intelligence dispositif. In this context, I extend into the algorithmic domain three dimensions that I identify as fundamental to the Cartesian way of seeing: the objectification of the subjective, the separation between observer and observed, and the fragmentation of the visual world / heterotopia. Through a discussion grounded in the literature of painting, photography, and artificial-intelligence art, I aim to show how the act of seeing sometimes remains unchanged over time but sometimes also experiences turning points. Focusing on Refik Anadol’s work Renaissance Dreams (2023) from the art world, I attempt to explore the “boundaries” of this field. This three-category inquiry shows that the algorithmic way of seeing continues its dialectic with the Cartesian perspective and photography within a relation of Aufhebung; in other words, it both contains them and surpasses them through transformation.

Keywords

Ways of seeing , algorithmic ways of seeing , artificial intelligence , machine vision , algorithmic images

References

Anadol, Refik. 2021. Sanatın Dönüşümü: Refik Anadol. Düzenleyen Ahmet Ertuğrul Toğay ve Damla Yiğit. https://www.youtube.com/ watch?v=4j09jfe51-k.
Anadol, Refik. 2023. Information. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025. https://refikanadol. com/information/.
Anadol, Refik. 2025. Refik Anadol. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025. https:// refikanadol.com/refik-anadol/.
Artun, Ali. 2013. “Sunuş.” Modern Hayatın Ressamı içinde, yazan Charles Baudelaire. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.
Azar, Mitra, Geoff Cox ve Leonardo Impett. 2021. “Introduction: Ways of Machine Seeing.” AI & SOCIETY 36: 1093–1104.
Barthes, Roland. 2014. Camera Lucida: Fotoğraf Üzerine Düşünceler. Çeviren Reha Akçakaya. İstanbul: Altıkırkbeş Yayınları.
Baudelaire, Charles. 1956. The Mirror of Art: Critical Studies. Çeviren With Notes. New York: Doubleday Anchor Books. Bayar, Arzu. 2024. “Özne-İmaj-Teknoloji Ekseninde Yapay Zeka Üzerine Bir Soruşturma.” Yayımlanmış Doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Benjamin, Walter. 2016. Pasajlar. Çeviren Ahmet Cemal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Berger, John. 2019. Görme Biçimleri. Çeviren Yurdanur Salman. İstanbul: Metis Yayınları.
Cox, Geoff. 2016. “Ways of Machine Seeing.” Unthinking Photography. https:// unthinking.photography/articles/ways-of-machine-seeing.
Crary, Jonathan. 2015. Gözlemcinin Teknikleri: On Dokuzuncu Yüzyılda Görme ve Modernite Üzerine. Çeviren Elif Daldeniz. İstanbul: Metis Yayınları.
Crawford, Kate. 2021. Atlas of AI. New Haven: Yale University Press. Descartes, Rene. 2007. Felsefenin İlkeleri. Çeviren Mesut Akın. İstanbul: Say Yayınları.
Descartes, Rene. 2020. Yöntem Üzerine Konuşma. Çeviren Murat Erşen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Florenski, Pavel. 2017. Tersten Perspektif. Çeviren Yeşim Tükel. İstanbul: Metis Yayınları.
Foucault, Michel. 2011. Entelektüelin Siyasi İşlevi. Çeviren Işık Ergüden, Osman Akınhay ve Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Foucault, Michel. 2021. Özne ve İktidar. Çeviren Işık Ergüden ve Osman Akınhay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. 2010. The Science of Logic. Çeviren George di Giovanni. Cambridge: Cambridge University Press.
Hicks, Michael Townsen, James Humphries ve Joe Slater. 2024. “ChatGPT is bullshit.” Ethics and Information Technology 26: 26-38.
Jay, Martin. 1988. “Scopic Regimes of Modernity” Vision and Visuality içinde, düzenleyen Hal Foster: 3-23. Dia Art Foundation. https://www.ces.uc.pt/ficheiros2/files/Martin_Jay_Scopic_Regimes_of_ Modernity.pdf
Panofsky, Erwin. 2012. İkonoloji Araştırmaları: Rönesans Sanatında İnsancıl Temalar. Çeviren Orhan Düz. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Panofsky, Erwin. 2017. Perspektif: Simgesel Bir Biçim. Çeviren Yeşim Tükel. İstanbul: Metis Yayınları.
Price, Mary. 2004. Fotoğraf: Çerçevedeki Gizem. Çeviren Ayşenaz Koş ve Kubilay Koş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Robins, Kevin. 2013. İmaj: Görmenin Kültür ve Politikası. Çeviren Nurçay Türkoğlu. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Sayın, Zeynep. 2020. İmgenin Pornografisi. İstanbul: Metis Yayınları.
Sayın, Zeynep. 2024. Çizginin Boşluğu. İstanbul: Norgunk Yayıncılık.
Virilio, Paul. 1994. The Vision Machine: Perspectives. Çeviren Julie Rose. Indiana University Press.
Wilde, Lukas R. A. 2023. “Generative Imagery as Media Form and Research Field: Introduction to a New Paradigm.” IMAGE The Interdisciplinary Journal of Image Sciences 37 (1): 6-33.

Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 180 - 215, 05.12.2025

Arzu Bayar

https://doi.org/10.24955/ilef.1736975

Abstract

İmgeler belirli görme biçimleri bağlamında yaratılırken bu imgeleri yine belirli görme biçimleri içerisinden anlamlandırırız. Bu makalede, görme biçimlerinin tarihsel dönüşümünü eleştirel bir konumdan ele alarak yapay zekâ temelli “algoritmik görme biçimi” kavramının epistemolojik, estetik ve kültürel boyutlarını irdelemeye çalışıyorum. Öncelikle “makine görme biçimi” yerine “algoritmik görme biçimi” kavramını kullanmanın daha doğru bir bilim iletişimi için gerekli olduğunu iddia ediyorum. Ardından artık adı koyulmuş olan bu görme biçimini tartışmaya açmak maksadıyla, görme biçimleri literatürünü bir pusula olarak belirleyerek günümüzün yönünü belirlemeye çalışıyorum. Kartezyen perspektif ile değişen ve fotoğrafik perspektifle dönüşen görme pratiklerinin, günümüzde yapay zekâ dispositifiyle birlikte tamamen yeni olmayan ancak yenilenmiş bir aşamaya geçtiğini savunuyorum. Kartezyen görme biçiminin en temelinde yer aldığını belirlediğim üç boyutunu (öznel olanın nesnelleştirilmesi, gözlemci-gözlenen ayrımı ve görsel dünyanın parçalanması/heterotopya) algoritmik alana uzattığım bir soruşturmayı da bu bağlamda tartışmaya açıyorum. Resim, fotoğraf ve yapay zekâ sanatının literatürü üzerinden yapılan bir tartışma boyunca, özellikle görme ediminin zaman içerisinde nasıl bazen değişmeden kaldığını, ancak aynı zamanda dönüm noktaları da yaşadığını göstermeyi amaçlıyorum. Sanat dünyasından Refik Anadol’un Rönesans Rüyaları (2023) eserini merceğe alarak bu alanın “sınırları” üzerinde gezinmeye çalışıyorum. Üç kategorili bu soruşturma, algoritmik görme biçiminin Kartezyen perspektif ve fotoğrafla olan diyalektiğini bir aufhebung ilişkisi içinde sürdürdüğünü, başka bir deyişle onu hem içerdiğini hem de dönüştürerek aştığını gösterir.

Keywords

Görme biçimi , algoritmik görme biçimi , yapay zekâ , makine görmesi , algoritmik imajlar

References

Anadol, Refik. 2021. Sanatın Dönüşümü: Refik Anadol. Düzenleyen Ahmet Ertuğrul Toğay ve Damla Yiğit. https://www.youtube.com/ watch?v=4j09jfe51-k.
Anadol, Refik. 2023. Information. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025. https://refikanadol. com/information/.
Anadol, Refik. 2025. Refik Anadol. Erişim tarihi: 15 Ekim 2025. https:// refikanadol.com/refik-anadol/.
Artun, Ali. 2013. “Sunuş.” Modern Hayatın Ressamı içinde, yazan Charles Baudelaire. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.
Azar, Mitra, Geoff Cox ve Leonardo Impett. 2021. “Introduction: Ways of Machine Seeing.” AI & SOCIETY 36: 1093–1104.
Barthes, Roland. 2014. Camera Lucida: Fotoğraf Üzerine Düşünceler. Çeviren Reha Akçakaya. İstanbul: Altıkırkbeş Yayınları.
Baudelaire, Charles. 1956. The Mirror of Art: Critical Studies. Çeviren With Notes. New York: Doubleday Anchor Books. Bayar, Arzu. 2024. “Özne-İmaj-Teknoloji Ekseninde Yapay Zeka Üzerine Bir Soruşturma.” Yayımlanmış Doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Benjamin, Walter. 2016. Pasajlar. Çeviren Ahmet Cemal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Berger, John. 2019. Görme Biçimleri. Çeviren Yurdanur Salman. İstanbul: Metis Yayınları.
Cox, Geoff. 2016. “Ways of Machine Seeing.” Unthinking Photography. https:// unthinking.photography/articles/ways-of-machine-seeing.
Crary, Jonathan. 2015. Gözlemcinin Teknikleri: On Dokuzuncu Yüzyılda Görme ve Modernite Üzerine. Çeviren Elif Daldeniz. İstanbul: Metis Yayınları.
Crawford, Kate. 2021. Atlas of AI. New Haven: Yale University Press. Descartes, Rene. 2007. Felsefenin İlkeleri. Çeviren Mesut Akın. İstanbul: Say Yayınları.
Descartes, Rene. 2020. Yöntem Üzerine Konuşma. Çeviren Murat Erşen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Florenski, Pavel. 2017. Tersten Perspektif. Çeviren Yeşim Tükel. İstanbul: Metis Yayınları.
Foucault, Michel. 2011. Entelektüelin Siyasi İşlevi. Çeviren Işık Ergüden, Osman Akınhay ve Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Foucault, Michel. 2021. Özne ve İktidar. Çeviren Işık Ergüden ve Osman Akınhay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. 2010. The Science of Logic. Çeviren George di Giovanni. Cambridge: Cambridge University Press.
Hicks, Michael Townsen, James Humphries ve Joe Slater. 2024. “ChatGPT is bullshit.” Ethics and Information Technology 26: 26-38.
Jay, Martin. 1988. “Scopic Regimes of Modernity” Vision and Visuality içinde, düzenleyen Hal Foster: 3-23. Dia Art Foundation. https://www.ces.uc.pt/ficheiros2/files/Martin_Jay_Scopic_Regimes_of_ Modernity.pdf
Panofsky, Erwin. 2012. İkonoloji Araştırmaları: Rönesans Sanatında İnsancıl Temalar. Çeviren Orhan Düz. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Panofsky, Erwin. 2017. Perspektif: Simgesel Bir Biçim. Çeviren Yeşim Tükel. İstanbul: Metis Yayınları.
Price, Mary. 2004. Fotoğraf: Çerçevedeki Gizem. Çeviren Ayşenaz Koş ve Kubilay Koş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Robins, Kevin. 2013. İmaj: Görmenin Kültür ve Politikası. Çeviren Nurçay Türkoğlu. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Sayın, Zeynep. 2020. İmgenin Pornografisi. İstanbul: Metis Yayınları.
Sayın, Zeynep. 2024. Çizginin Boşluğu. İstanbul: Norgunk Yayıncılık.
Virilio, Paul. 1994. The Vision Machine: Perspectives. Çeviren Julie Rose. Indiana University Press.
Wilde, Lukas R. A. 2023. “Generative Imagery as Media Form and Research Field: Introduction to a New Paradigm.” IMAGE The Interdisciplinary Journal of Image Sciences 37 (1): 6-33.

There are 27 citations in total.

Details

Primary Language	Turkish
Subjects	Communication Studies, Communication Technology and Digital Media Studies, New Communication Technologies
Journal Section	Research Article
Authors	Arzu Bayar 0000-0002-8957-0397
Publication Date	December 5, 2025
Submission Date	July 7, 2025
Acceptance Date	November 13, 2025
Published in Issue	Year 2025 Volume: 12 Issue: 2

Cite

APA	Bayar, A. (2025). Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi, 12(2), 180-215. https://doi.org/10.24955/ilef.1736975
AMA	Bayar A. Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi. December 2025;12(2):180-215. doi:10.24955/ilef.1736975
Chicago	Bayar, Arzu. “Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi”. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi 12, no. 2 (December 2025): 180-215. https://doi.org/10.24955/ilef.1736975.
EndNote	Bayar A (December 1, 2025) Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi 12 2 180–215.
IEEE	A. Bayar, “Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi”, Ankara Üniversitesi İlef Dergisi, vol. 12, no. 2, pp. 180–215, 2025, doi: 10.24955/ilef.1736975.
ISNAD	Bayar, Arzu. “Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi”. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi 12/2 (December2025), 180-215. https://doi.org/10.24955/ilef.1736975.
JAMA	Bayar A. Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi. 2025;12:180–215.
MLA	Bayar, Arzu. “Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi”. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi, vol. 12, no. 2, 2025, pp. 180-15, doi:10.24955/ilef.1736975.
Vancouver	Bayar A. Kartezyen Perspektiften Yapay Zekâya Bir Aufhebung: Algoritmik Görme Biçimi. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi. 2025;12(2):180-215.

Download Cover Image

Article Files

Full Text