Araştırma Makalesi
Yıl 2017,
, 37 - 66, 24.11.2017
Öz
Batı Avrupa ve ABD’de telekomünikasyon sistemlerinin geliştirildiği 19. yüzyıl, ulus-devletlerin yeni bir aşamaya geldiği, ticari ve mali hareketliliğin arttığı ve sömürgeciliğin emperyalizme dönüştüğü dönemi ifade eder. 19. yüzyıl boyunca yaşanan bu gelişmeler hızlı iletişim ihtiyacını ortaya çıkarmış, başta telgraf olmak üzere telekomünikasyon ağları bu ihtiyacı karşılamak üzere kurulmuştur. Batılı ülkeler bir yandan kendi sınırları içerisinde ağları yapılandırırken diğer yandan sömürgelerine ulaşmak üzere telekomünikasyon teknolojilerinden yararlanmışlardır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk telekomünikasyon ağları da Batılı ülkelerin askeri gereksinimlerini karşılamak üzere kurulmuş, ancak siyasal iktidar kendi gereksinimleri doğrultusunda ağları kullanabilmiştir.
Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu’ndan yarı sömürge bir niteliğe sahip telekomünikasyon ağı devralan Cumhuriyetin, kuruluş yıllarında (1923-1939) izlediği telekomünikasyon politikalarına odaklanılmaktadır. Çalışmada, kuruluşundan itibaren sömürge bağlarını tasfiye etmeye yönelen yeni rejimin, devraldığı telekomünikasyon ağını nasıl yapılandırdığı incelenmektedir. Bu çerçevede, ağların hangi amaçlar doğrultusunda kurulduğu, hangi yatırımların yapıldığı ve bu yatırımların hangi toplumsal kesimlerin çıkarlarına uygun olduğu sorularına yanıt aranmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Telekomünikasyon ağları devletleştirme imtiyazlı şirketler sömürgecilik merkezi denetim
Kaynakça
- 3 Örneğin Robert Hooke 1684’te insanın aklındaki düşüncelerin, yazma süresi kadarlık bir zamanda uzak mesafelere nasıl aktarılabileceğine ilişkin olarak, harfleri temsil eden tahta parçalarını tepelerin üzerine yerleştirerek bunları teleskopla izlemeyi önerir. Bkz: Headrick, Enformasyon, 218.
- 4 Frederic Barbier ve Catherine B.Lavenir, Diderot’dan İnternete Medya Tarihi, çev. Kerem Eksen (İstanbul: Okuyanus, 2001), 139.
- 5 Barbier ve Lavenir, Diderot’dan, 141-142.
- 6 Funda Başaran, İletişim ve Emperyalizm: Türkiye’de Telekomünikasyonun Ekonomi-Politiği (Ankara: Ütopya, 2000), 107.
- 7 Korkut Boratav, Türkiye’de Devletçilik (Ankara: Savaş, 1982), VII-VIII.
- 8 James W. Carey, “Technology and Ideology: The Case of the Telegraph,” Communication As Culture: Essays on Media and Society içinde (New York ve Londra: Routledge, 1992), 213.
- 9 Antony Giddens, Nation State and Violance (UK: Polity Press, 1987), 172-174.
- 10 Headrick, Enformasyon, 222.
- 11 Barbier ve Lavenir, Diderot’dan, 140.
- 12 Geray, İletişim, 45.
- 13 Orhan Koloğlu, Havas-Reuter’den Anadolu Ajansı’na (Ankara: ÇGD Yayınları, 1994), 2.
- 14 Barbier ve Lavenir, Diderot’dan, 140.
- 15 Headrick’ten akt. Bella Mody, “State Consolidation Through Liberalization of Telecommunications Services in India,” Journal of Communication 45(4) (1995): 109.
- 16 Carey, “Technology,” 212.
- 17 Daniel R. Headrick, “Public-Private Relations in International Telecommunications Before World War II,” Telecommunications Politics: Ownership and Control of the Information Highway in Developing Countries içinde, der. Bella Mody (New Jersey: LEA Publishers, 1995), 34.
- 18 Başaran, İletişim, 107-110.
- 19 Barbier ve Lavenir, Diderot’dan, 144.
- 20 Daniel R. Headrick, The Invisible Weapon: Telecommunications and International Politics 1851-1945 (New York ve Oxford: Oxford University Press, 1991), 219.
- 21 “Telgraf ve Tarihçesi,” PTT Dergisi, 17 (2000): 18-19.
- 22 Başaran, İletişim¸ 68-75.
- 23 Roderic H. Davison, “Osmanlı İmparatorluğuna Elektrikli Telgrafın Girişi,” çev. Durdu Mehmet Burak, OTAM 14 (2003): 370.
- 24 “Telgraf ve Tarihçesi” PTT Dergisi 17 (2000): 18.
- 25 Başaran, İletişim, 91-96.
- 26 Aliye Önay, “Türkiye’de Telefon Teşkilatının Kuruluşu,” Çağını Yakalayan Osmanlı Devletinde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri içinde, der. Ekmeleddin İhsanoğlu ve M. Kaçar (İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 1995), 123-125.
- 27 Reşat Alşan, “Cumhuriyetin Kuruluşu ve İlk 15 Yılında PTT İşletmesi,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 6 (17) (1990): 410.
- 28 Makaleden aynen alınmıştır.
- 29 Yavuz Selim Karakışla, “Dersaadet Telefon Anonim Şirket-i Osmaniyesi ve Osmanlı Kadın Telefon Memureleri-I” Tarih ve Toplum 36(212) (2001): 32.
- 30 Asaf Tanrıkut, Türkiye PTT Tarihi: Teşkilat ve Mevzuatı II (Ankara: Efem Matbaacılık, 1968), 689-692.
- 31 Cevdet Altan, Telefon İşletmesi Notları:1940-1941, Türk Telekom A.Ş. Ahlatlıbel Eğitim Merkezi Müdürlüğü Kütüphanesinde Bulunan Daktilo Nüshası, 5.
- 32 Metin Heper, Türkiye’de Devlet Geleneği, çev. Nalan Soyarık (İstanbul: Doğu Batı, 2006).
- 33 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, çev. Yavuz Alogan (İstanbul: Kaynak, 1995), 115.
- 34 İlhan Tekeli ve Selim İlkin, 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları (Ankara: ODTÜ Yayınları, 1977),
- 33. Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, çev. Yavuz Alogan (İstanbul: Kaynak, 1995), 115.
- 35 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994), 134.
- 36 Tekeli ve İlkin, 1929, 33.
- 37 Stefanos Yerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye: Dünya Savaşından 1971’e, çev. Babür Kuzucu (İstanbul: Belge, 1992), 82-83.
- 38 Yakup Kepenek ve Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi (İstanbul: Remzi, 1996), 33.
- 39 Tezel, Cumhuriyet, 138.
- 40 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002 (Ankara: İmge, 2003), 45.
- 41 Yerasimos, Azgelişmişlik, 83.
- 42 Doğan Avcıoğlu, Türkiye’nin Düzeni: Dün-Bugün-Yarın Cilt 1 (İstanbul: Tekin, 1998), 369. 43 Korkut Boratav, “Devletçilik ve Kemalist İktisat Politikaları,” Türkiye’de Devletçilik içinde, der. Nevin Coşar (Ankara: Bağlam, 1995), 119. 44 Kepenek ve Yentürk, Türkiye, 34. 45 Gündüz Ökçün, İktisat Kongresi-1923-İzmir: Haberler- Belgeler-Yorumlar (Ankara: AÜSBF Yayınları), 393.
- 46 Ökçün, İktisat, 425.
- 47 İstanbul ve İzmir limanlarının işletme ve bakımı, petrol ve petrol ürünleri, ispirto, kibrit, sigara, patlayıcı maddelerin imalatında bu yöntem izlenmiştir. Bkz: Yerasimos, Azgelişmişlik, 95-96.
- 48 Boratav, Türkiye, 62.
- 49 Kepenek ve Yentürk, Türkiye, 61.
- 50 Boratav, “Devletçilik,” 125.
- 51 Tezel, Cumhuriyet, 243.
- 52 Boratav, Türkiye, 64.
- 53 “406 sayılı Telgraf ve Telefon Kanunu,” TBMM Kavanin Mecmuası Devre II, İçtima Senesi 1, Cilt 2.
- 54 Kişilerin kiraladığı ya da mülkiyetine sahip olduğu emlak, arazi ve müesseseler arasında kurduğu telefon tesisatı; işletilmesi için telefona ihtiyaç duyan bayındırlıkla ilgili ve kamu hizmeti veren kurumlara ait olan tesisatlar da tekelden muaftır.
- 55 TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt:5-6, Devre II, İçtima Senesi 1, 196-197.
- 56 Charles Steinfield, “An Introduction to European Telecommunications,” Telecommunications in Transition içinde, der. Charles Steinfield vd. (Sage, 1994), 5.
- 57 Başaran, İletişim, 6.
- 58 Ben A. Petrazzini, The Political Economy of Telecommunications Reform in Developing Countries (Praeger, 1995), 12-13.
- 59 Yüzyılın sonunda iki hizmet Norveç, Romanya, Rusya, İspanya ve Meksika’da İçişleri Bakanlığı’na, Bulgaristan’da Dışişleri Bakanlığı’na, Fransa ve İsveç’te ise Hazine’ye bağlanmıştır. Bkz: Armand Mattelart, Mapping World Communication (Minneapolis ve Londra: University of Minnesota Press, 1991), 10.
- 60 TBMM Zabıt Ceridesi, C.5-6, Devre II, İçtima Senesi 1, 227.
- 61 Çalışma kapsamına dâhil edilmeyen telsiz telefon (radyo) alanında da imtiyazlı bir şirketin kurulmasına izin verilmiştir. 1926’da verilen imtiyazla kurulan Telsiz Telefon Türk Anonim Şirketi, devletleştirildiği 1936’ya dek radyo yayıncılığı işini üstlenmiştir.
- 62 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası (Ankara: İmge,1997), 4-85.
- 63 “Dersaadet Telefon Şirketile Yapılan Mukavelename,” Düstur, Tertip 3, Cilt 4, 107.
- 64 BDA., “İzmir ve Civarı Telefon Tesisi İmtiyazı İçin İzmir Belediyesi Adına Şükrü Kaya ile Yapılan Sözleşme ve Şartnamenin Tasdik ve Kabulü,” 3.2.1924, Fon Kodu:30..18.1.1.
- 65 BDA, “İstanbul Telefon Şirketinin Mali Durumunun Düzeltilmesine Dair İdari ve Mali Tasarruf Tedbirleri,” 12. 12. 1926, Fon Kodu:30..18.1.1.
- 66 Alşan,“Cumhuriyetin,” 411.
- 67 BDA, “İstanbul Telefon Şirketinin Yurtdışından Malzeme Satın Almasına İlişkin Kararname,” 3.12.1931, Fon Kodu:30..18.1.2.
- 68 Alşan, “Cumhuriyetin,” 411.
- 69 Gündüz Ökçün, 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye (Ankara: SPK Yayınları, 1997), 64-65.
- 70 Alşan, “Cumhuriyetin,” 412.
- 71 BDA, “ Ankara’daki Telefon Şebekesinin Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umumiyesi Tarafından Yönetilmesi,” 11.11. 1923, Fon Kodu:30..18.1.1.
- 72 Alşan, “Cumhuriyetin,” 412.
- 73 BDA, “ Ankara’daki”
- 74 Alşan, “Cumhuriyetin,” 412.
- 75 Asaf Tanrıkut, Türkiye PTT Tarihi: Teşkilat ve Mevzuatı II( Ankara: Efem Matbaası, 1968), 688-689.
- 76 Cumhuriyet, 1 Temmuz 1929.
- 77 BDA, “Erzincan ile Erzurum Arasında Telefon Muhaberatının Başladığına Dair”, 6.2.1932, Fon Kodu: 30.10.0.0.
- 78 Alşan, “Cumhuriyetin,” 415.
- 79 Alşan, “Cumhuriyetin,” 404-405.
- 80 “Memaliki Ecnebiye ile İcra Edilecek Telgraf Muhaberatı Ücretinin Tadili Hakkında Kararname”, Telgraf ve Telefona Ait Kanun ve Nizamnameler (İstanbul: Demiryollar Matbaası, 1940), 214-216.
- 81 Korkmaz Alemdar, İletişim ve Tarih (Ankara: İmge, 1996), 60.
- 82 BDA, “Eastern Telgraf Şirketi’nin Telsiz Tesisatı Hakkındaki Teklifini Tetkik Etmek Üzere Bir Komisyon Teşkiline Dair Kararname”, 18.1.1931, Fon Kodu: 080.18.01.02.
- 83 “İstren Telgraf Kumpanyasile Mün’akit Mukavelenin Feshi ile Imperial and International Communication Limited Şirketi ile Bir Mukavele Akti Hakkında Kanun ve Muhabere Mukavelenamesi”, Kanun no: 2009, Tarih: 16.6.1932, Telgraf ve Telefona Ait Kanun ve Nizamnameler (İstanbul: Demiryollar Matbaası, 1940),132-152.
- 84 Tanrıkut, Türkiye, 692.
- 85 Uygur Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna, (Ankara: AÜ SBF Yayınları,1980), 10.
- 86 Başaran, İletişim, 142.
- 87 BDA, “Posta, Telgraf ve Telefon Genel Müdürlüğü’nün İhtiyacı Olan Telgraf Makinası ve Yedek Parçalarının, Amerikan Standart Elektrik Fabrikası’nın Macaristan’daki Şubesinden Satınalınması”, 26.4.1933, Fon Kodu: 30..18.1.2. ve BDA,“İstanbul, İzmir Ve Samsun’da Kurulacak Telsiz Ahize Tesisi İçin Dışarıdan Malzeme Satın Alınması”, 20.9.1931, Fon Kodu:30..18.1.2.
- 88 BDA, “Eskişehir’de Telsiz ve Telefon Makinaları Üreten ve Siemens Şirketince Kurulan Fabrikanın Satın Alınmasına Dair Kararname”, 9.7.1931, Fon Kodu: 30.18.01.02.
- 89 Başvekâlet Muamelat Genel Müdürlüğü, “Posta, Telgraf ve Telefon İdaresinin Teşkilatı Hakkında 1/622 Numaralı Kanun Layihası ve Dâhiliye ve Bütçe Encümeni Mazbataları 20.4.1933, Sayı:6/1125, Sıra No:201
- 90 “Posta, Telgraf ve Telefon İdaresi Teşkilatı Hakkında Kanun”, Kanun no:2208, Tarih: 23.5.1933, TBMM Kavanin Mecmuası, Devre 4, İçtima Senesi 2, Cilt 12.
- 91 Başaran, İletişim,135.
- 92 Boratav, Türkiye, 65.
- 93 Avcıoğlu, Türkiye’nin, 448.
- 94 Korkut Boratav, Türkiye’de Devletçilik, (Ankara: Savaş, 1982), 115-116.
- 95 Satın alınan şirketlerin listesi için bkz: Avcıoğlu, Türkiye’nin, 454-456.
- 96 İlhan Tekeli ve Selim İlkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, (Ankara: ODTÜ Yayınları, 1982), 259.
- 97 Ali Çetinkaya, “Nafıa Cephesindeki Dumlupınarlarımız,” Cumhuriyet, 8 Şubat 1937.
- 98 Tezel, Cumhuriyet, 206.
- 99 BDA, “Hükümetin Telefon Şebekesini Satın Almak Kararında Bulunduğunun İstanbul Telefon Şirketi’ne Tebliği ve Şirket Muamelelerindeki Yolsuzlukların Yerinde Tetkik Ettirilmesine Dair Kararname” 12.7.1934, Fon Kodu: 30.18.1.2.
- 100 “İstanbul Telefon Tesisatının Satın Alma Mukavelesi”, TBMM Kavanin Mecmuası, Cilt:16, Devre: 5, İçtima Senesi:1, 952-954.
- 101 “İzmir ve Civarı Telefon Tesisatının Satın Alınması Hakkında Mukavele”, TBMM Kavanin Mecmuası, Cilt:18, Devre 5, İçtima Senesi 3, 279-280.
- 102 Cumhuriyet, 26 İkincikanun 1938.
- 103 Cumhuriyet,4 İkincikanun 1936.
- 104 Alşan, “Cumhuriyetin,” 412.
- 105 Ancak telefonun yaygınlaşması bakımından İskandinav ülkelerinin Avrupa ülkeleri içerisinde farklı bir konumda olduğunu hatırlatmak gerekir. Barbier ve Lavenir, Eski Kıta’da 1930’ların başında donanım seviyelerinin mütevazı düzeylerde olduğunu, “1960’lara kadar ancak bir iş adamı azınlığını ve hali vakti yerinde seçkinleri ilgilendiren seyrek bir araç olarak” kaldığını belirtir. Bkz: Barbier ve Lavenir, Diderot’dan, 151.
- 106 Cumhuriyet, 16 İkincikanun 1936.
- 107 Paul de Braun Belatini, “Türkiye Telefon İşlerine Ait Esas Plan,” 22.5.1939, Türk Telekom A.Ş. Ahlatlıbel Eğitim Merkezi Müdürlüğü Kütüphanesinde bulunan daktilo nüshası.
- 108 Cumhuriyet, 7 Birinciteşrin 1936.
- 109 Cumhuriyet, 26 Birinciteşrin 1936.
- 110 Cumhuriyet, 27 İkinciteşrin 1937. Ayrıca 1937’de Kayseri-Sivas, Kayseri-Adana hatları ile Adana ve Niğde merkezleri; 1938’de İzmir-Manisa, Gerede-Karabük ile Adana, Tarsus ve Mersin hatları, 1939’da Bursa-Eskişehir hattı açılmıştır.
- 111 Handan Diker, “Cumhuriyetin İlk Döneminde Haberleşmenin Gelişimi: PTT Örneği” (doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 1995), 178.
- 112 akt. Diker, “Cumhuriyetin,” 152, 154.
- 113 Cumhuriyet, 12 Birincikanun 1936.
- 114 Kocabaşoğlu, Şirket, 148-150.
- 115 Boratav, Türkiye, 119.
Toplam 111 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Bölüm | Makaleler |
|---|---|
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 24 Kasım 2017 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2017 |